कोरोना महामारीमा जैविक खेतीका सम्भावना र चुनौतीहरु

 जेठ २९, २०७७ बिहीबार १३:७:३८ | शिल्पा देवकोटा
unn.prixa.net

कावासोती, नवलपुर - लामो समयदेखि बढ्दो सहरीकरण, बजारीकरण, औद्योगीकरण र जनसङ्ख्या वृद्धि अनि चर्को खाद्य मागलाई पूरा गर्न आधुनिक खेतीले जरा गाड्दै गएको छ । आधुनिक खेती पद्धतिमा अपनाइने क्रियाकलापले वातावरण,  मानव स्वास्थ्य र भविष्यमा बिस्तारै पार्न सक्ने असरलाई नकार्दै उत्पादन वृद्धिप्रति हामी बढी आकर्षित भएका छौँ । हुन त यस विषयमा चासो नै नभएको होइन । यसका असरलाई कम गर्दै खाद्य मागलाई सुनिश्चित गर्न विभिन्न उपाय वा विधि छन्, जसमध्ये एक हो जैविक खेती ।

के हो जैविक खेती ?

परापूर्वकालीन खेती प्रणाली, नयाँ प्रविधि र सोचलाई एकीकृत गर्दै उपलब्ध स्रोत र साधनको सही ढङ्गबाट परिचालन गरी पर्यावरण, माटोको उर्वरा शक्ति, मानव स्वास्थ्य र आवश्यक खाद्य मागलाई पूरा गर्ने हेतुले विकास गरिएको प्रणाली हो जैविक खेती । यसका चार मुख्य सैद्धान्तिक पक्ष छन् - पर्यावरण, स्वास्थ्य, हेरचाह र निष्पक्षता ।

अधिक मात्रामा रासायनिक मल, विषादी, हाइब्रिड बीउबिजन, ऊर्जाको असीमित उपभोग, माटोको विभेदपूर्ण प्रयोगले निम्तिएका अनेकौँ समस्याले उब्जिएको जैविक खेतीको सोच अहिले नेपालमा पनि फस्टाउँदैछ । नेपालले केही वर्षयता यस खेतीलाई राम्रो विस्तार गर्दै आएको थियो । तर कोरोना महामारीको कारण देश लकडाउनमा रहिरहँदा र यसले कृषि उत्पादनमा पारेको प्रभावलाई ध्यानमा राख्दा अबका दिनमा जैविक खेतीलाई बढावा दिन उचित होला कि नहोला भन्ने प्रश्न अवश्य सिर्जना हुन्छ । 

जैविक खेती - उचित विकल्प

यसरी देश लामो समयदेखि लकडाउनमा रहिरहँदा देशमा आयात ७ दशमलव ५ प्रतिशतले घटेको छ । कृषि उत्पादनमा आवश्यक वस्तुजस्तै बीउबिजन, मलजल, कृषि किट, औजार, विषादी र अन्य वस्तुको अभाव हामी देखिरहेका छौँ । यस्तो अवस्थामा जैविक खेती एक उचित विकल्प हुन सक्छ ।

आफूलाई प्रश्न गरी हेरौँ । हामीले बिहान बेलुका खाने खाद्यवस्तु कहाँ उत्पादित हुन्छ ? कसले उत्पादन गर्छ ? कसरी उत्पादन गरिन्छ ? के हाम्रा खाद्यवस्तु स्वच्छ, ताजा अनि पोषणयुक्त छन् ? विषादीरहित छ कि छैन ? जवाफमा मौनता वा नकारात्मक उत्तर आउँछ । यी प्रश्नसँग हामी कमै मात्र परिचित छौँ । हामीलाई बिहान बेलुका के खाने भन्ने मात्र चिन्ता छ । तर हामीले खाइरहेका खाद्यान्नले हाम्रो स्वास्थ्यमा पार्ने असरबारे हामी खासै चासो राख्दैनौँ ।

स्वस्थ र पोषणयुक्त उत्पादन

जैविक खेती यस्तो खेती प्रणाली हो जहाँ रासायनिक मल, विषादी, हर्मोन, भिटामिन, एन्टिबायोटिक्स र जीयमओजस्ता कुराको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाएर उपलब्ध स्रोतजस्तै हरियो मल, कम्पोष्ट, बालीचक्र, जैविक मल र जैविक विषाक्त (विषादी)को प्रयोग गरी ताजा, स्वस्थ र पोषणयुक्त कृषि उत्पादनमा जोड दिइन्छ ।

हाम्रो कृषि प्रधान देश हो । यहाँका करिब ६० दशमलव ४ प्रतिशत मानिस कृषिमा संलग्न छन् । हामीसँग अझै पनि खेतीपातीका लागि आवश्यक जग्गा जमीन छन् । चाहने हो भने जैविक खेतीको सिद्धान्तमा आधारित रहेर कृषि उत्पादनलाई बढावा दिन सक्छौँ । गाउँघरमा उपलब्ध रैथाने बीउबिजनलाई प्रयोगमा ल्याउन सक्छौँ । फापर, कोदोजस्ता उपेक्षित बालीलाई बालीचक्रमा ल्याउन सक्छौँ । 

गाईवस्तुको मललाई राम्रोसँग कम्पोष्ट बनाएर उपभोग गर्न सक्छौँ । असुरो, निम, बकाइनाजस्ता बिरुवाको झोल, धुलो या अन्य तरिकाबाट किरा र रोगव्याधिलाई कम गर्न सक्छौँ । धान, गहुँ, मकैका डाठ, पराल, प्लास्टिकलाई छाप्रोको रुपमा प्रयोग गर्न सक्छौँ । जसले एकातिर झारपातको प्रकोपलाई कम गर्छ भने अर्कोतिर माटोको चिस्यानलाई जोगाएर राख्छ । यसरी सिचाइँको समस्यालाई कम गर्न सकिन्छ । सँगै झारपात मार्ने विषादीको प्रयोगलाई पनि निषेध गर्न सकिन्छ । 

कोसेबालीलाई अन्नबालीको रुपमा घुसाउँदा मुख्य बालीको पोषण मागलाई कम गर्न सकिन्छ । एकै खेत वा माटोबाट दुई वा दुईभन्दा बढी बालीको उब्जनी लिन सकिन्छ । जैविक खेतीमा विविधीकरण हुने हुँदा वातावरणीय सन्तुलनलाई यसले जोगाई राख्छ र प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपले जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरणमा टेवा पुर्याउँछ ।

वातावरणमैत्री खेती

कोरोना महामारीले वैदेशिक रोजगारीमा गएका करिब दश लाख नेपाली फर्किने अवस्थामा छ भने देशमा पहिलेदेखि लाखौँ युवा रोजगारीविहीन छन् । जैविक खेती आफैँमा धेरै श्रम लाग्ने खेती भएकोले ठूलो सङ्ख्यामा जनशक्तिको खाँचो पर्छ । तसर्थ यो खेतीले वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किने र देशमै भएका नागरिकलाई रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्न सक्छ । 

कोरोना महामारीसँगै व्यस्त जीवन शैलीमा रुमलिएका मानिस स्वास्थ्यप्रति चासो दिन थालेका छन् । स्वस्थ, विषादीरहित पोषणयुक्त खानालाई प्राथमिकतामा राखेका छन् र यसको माग बढ्दो छ । मानिस धेरै पैसा तिरेर भए पनि स्वच्छ खानेकुरा उपभोग गर्न चाहन्छन् । यस्तो अवस्थामा जैविक खेतीद्वारा उत्पादित उपजले राम्रो बजार भाउ पाउन सक्छ । त्यसैले यो कोरोना महामारीलाई वातावरणमैत्री खेतीको रुपमा चिनिएको जैविक खेती प्रणाली विस्तार गर्ने अवसरको रुपमा लिन सकिन्छ ।

जैविक खेतीका राम्रा पक्ष हुँदाहुँदै धेरै चुनौती पनि छन् । 

१) जैविक खेतीद्वारा उत्पादित वस्तुको प्रमाणीकरण अलि झन्झटिलो र समय खपत गर्ने हुँदा किसानले गाह्रो मान्ने गर्छन् ।
२) यस खेतीमा लागत ज्यादा हुने हुँदा किसानलाई लगानीमा समस्या हुन सक्छ ।
३) उत्पादन केही हदसम्म कम हुन सक्छ । भोलिका दिनमा खाद्य सुरक्षा सुनिश्चिततामा समस्या आउने हो कि भन्ने प्रश्न सिर्जना हुन सक्छ ।
४) देशमा अझै कम शिक्षित र गरीब मानिस छन् । उनीहरूले अझै पनि धेरै पैसा तिरेर  खाद्य उपभोग गर्न गार्हो मान्ने हुँदा बजारीकरणमा बाधा पुग्न सक्छ ।
५) अहिलेको बढ्दो मौसम परिवर्तनसँगै भित्रिएका नयाँ प्रजातिका किराको प्रकोपजस्तै टमाटरमा टुटाको प्रकोप, हालै मकैमा देखिएको अमेरिकन फौजी किराको प्रकोप र भोलिका दिनमा निम्तिन सक्ने विनाशकारी सलहको प्रकोप पनि देखिने हो कि भन्ने डरसँगै नयाँ रोगको आक्रमणले गर्दा जैविक विधिबाट मात्र व्यवस्थापन गर्न नसकिए उत्पादनमा ह्रास आउन सक्छ ।

अतः सरकारले जैविक खेतीमा बिमाको व्यवस्था, बजारीकरणको सुनिश्चितता, अनुदानको व्यवस्था, अनुसन्धान र खोजमा विस्तार, जनमानसमा जैविक खेतीको महत्त्व र वातावरणीय, स्वास्थ्य र भविष्यको दृष्टिकोणबाट हुन सक्ने फाइदाबारे जनचेतना कार्यक्रम, प्रमाणीकरणमा सहजीकरणजस्ता कदमलाई एकीकृत ढङ्गबाट लैजाने हो भने जैविक खेतीको विस्तारसँगै दीर्घकालीन कृषि विकासमा टेवा पुर्याउन सकिन्छ ।

अन्तिम अपडेट: मंसिर १९, २०८१

उज्यालोका खबर फेसबुक, इन्स्टाग्राम, एक्स ट्वीटर र यूट्युबमा हेर्न तथा उज्यालो रेडियो नेटवर्क ९० मेगाहर्जसँगै देशभरका विभिन्न एफएम रेडियोहरुबाट पनि सुन्न सकिन्छ । उज्यालोमा प्रकाशित तथा प्रसारित सामग्री यस संस्थाको स्वतन्त्र, निष्पक्ष र तथ्यमा आधारित सम्पादकीय नीतिबाट निर्देशित छन् र गल्ती नहोस भन्नेमा सचेतता अपनाएर तयार पारिएका छन् । प्रकाशन र प्रसारण भएका सामग्रीको विषयमा तपाईको गुनासो, प्रतिकृया र सुझावलाई हार्दिक स्वागत गर्दै गल्ती भएको पाईएमा तत्काल सच्याइने जानकारी गराईन्छ । उज्यालोबाट प्रकाशन तथा प्रसारण हुने सामग्रीको प्रतिलिपि अधिकार यस संस्थामा निहीत रहेकोले संस्थाको अनुमति विना समाचारको नक्कल उतार्ने, पुनरुत्पादन, प्रशारण वा फोटोकपी गर्न पाइदैन । कसैले त्यसो गरेमा कानूनी कार्वाही हुन सक्नेछ ।

शिल्पा देवकोटा

देवकोटा कृषि विषयमा स्नातक अध्ययनरत हुनुहुन्छ ।

2 Comments

  • Lalit

    June 11, 2020, 5:18 p.m.

    Great content

  •  0 Reply

  • Sanjita Hamal

    June 11, 2020, 2:59 p.m.

    साह्रै राम्रो छ, यस्तै लेखिराख्नु

  •  1 Reply

तपाईको प्रतिक्रिया

समाचार

लोकप्रिय

१

काठमाण्डौमा आज यो वर्षकै सबैभन्दा कम तापक्रम मापन

२

बीबीसी सय प्रभावशाली महिलाको सूचीमा नेपालकी शिलशिला आचार्य

३

एनपीएलमा विराटनगरको लगातार दोस्रो हार, सुदूरपश्चिमसँग ९० रनले पराजित

४

एनपीएलमा 'बेटिङ' गरेको आरोपमा ४ जना भारतीय नागरिक पक्राउ

विचार

उज्यालो टी भी

वैदेशिक रोजगारीमा जादा सुरक्षित हुने तरिका

मनोपरामर्शले बदलेको जीवन कथा

विदेशबाट श्रीमान् फर्काउने साहस बटुलेका वित्तीय कक्षा सहभागीका कथा

मेरो कथा मेरो भोगाई