“यी आखाँका आँसुहरूले तिमीलाई केही भनिरहेका छैनन्?” 

लगभग तीन वर्षका लागि म र मेरा साथीले गाउँमा एउटा सानो घर भाडामा लियाैँ । ठूलो चउरको किनारामा उभिएको त्यो घर सिधै पहाडतर्फ दगुर्न तम्तयार परेजस्तो देखिन्थ्यो । केही टाढा रहेको पहाड र हाम्रो बीचमा एउटा शहर थियो । घरका धरै राम्रा पक्षहरूमध्ये यो पनि एक थियो तर तिमीलाई त्यस कुराको कहिल्यै महसुस भएन । 

घरमा धेरै झ्यालहरू थिएः होचा, चौडा, भूइँदेखि छतसम्म फैलिएका, चउरतिर फर्किएका । यीनैमध्ये एउटा झ्यालबाट मैले पहिलोपटक सबैभन्दा नजिकैको छिमेकीलाई देखेँ– एउटा ठूलो सेतो घोडा, बिस्तारै हिँड्दै, गर्धन हल्लाउँदै चरिरहेको । तर ऊ पूरै चउरमा हिँडिरहेको थिएन । बरु हामीले भाडामा लिएको जमिनबाट नजिकै जमिनसँग जोडिएको पाँच एकड तारबेरा गरिएको जमिनमा मात्र हिँडिरहेको थियो ।

मैले चाँडै थाहा पाएँ कि त्यो ब्लू नामको घोडाको मालिक अर्कै सहरमा बस्थे तर त्यस घोडाको हेरचाह भने हाम्रा पल्ला घरका छिमेकीले गरिरहेका थिए । कहिलेकाहीँ एउटा बच्चो— प्रायजसो एउटा पुड्को किशोर र अरु बेला अझ भर्खरकी केटी वा केटाले त्यो घोडा कुदाइरहेको देखिन्थ्यो । तिनीहरू एकपटक चउरमा देखिन्थे, घोडाको पिठ्यूँमा चढ्थे, दश—पन्ध्र मिनेट जबरजस्त घोडा दौडाउँथे र एक महिना वा त्योभन्दा बढी हराउँथे ।

बगैँचामा धरै स्याउका रुखहरू थिए, एउटा त बारको यति नजिकै थियो कि  त्यसलाई ब्लूले जमिनबाटै लगभग भेट्थ्यो । छिट्टै नै हामीहरूले उसलाई स्याउ खुवाउने बानी बसाल्याैँ । खासगरी मध्य गृष्मबाट पानीको अभावले हरिया र रसिला घाँस सुकिसकेका हुनाले ब्लूले स्याउ खुब मनपराएर खान्थ्यो तर सुकेका घाँस मन नलागी–नलागी खान्थ्यो । कहिलेकाहीँ त  ऊ स्याउको बोटमुनि आएर चुपचाप उभिन्थ्यो र हामीमध्ये एक जना जब बाहिर आउँथ्यौ, उ खुसीले कराउँथ्यो, हिनहिनाउँथ्यो र खुट्टा भूइँमा बजाथ्र्यो । त्यसको अर्थ हुन्थ्यो— मलाई स्याउ देऊ ।

केही स्याउहरू टिप्नु, राति जमिनमा खसेका स्याउहरू जम्मा गर्नु र एक–एक गरेर उसको ठूलो र दाँतैदाँत भएको मुखमा हालिदिनु आफैमा रमाइलो अनुभव थियो । उसका लचकदार काला ओठहरू, ठूला घनाकार दाँत सिङ्गै स्याउ चपाउन सक्थे । उसका चौडा छातीको विशालताले त मलाई आफू साँच्चै सानो भएको महसुस गराउँथ्यो । म पनि सानी हुँदा घोडा दौडाउँथे ।

म “नान” नामको घोडासँग बढी नजिक थिएँ । तर एकपटक मैले घोडा दौडाउँदै गर्दा नानलाई मेरो भाइले जानीजानी जिस्क्यायो र म घोडाबाट लडेँ । टाउको गएर रुखमा बज्रियो । मैले थाहा पाउँदा मेरी आमा चिन्तित भएर मलाई हेरिरहनुभएको थियो । त्यसपश्चात हामीले चुपचाप सहमति जनायौँ की घोडचढी मेरो लागि सुरक्षित खेल होइन । त्यसदिनदेखि म हिँड्न थालेकी छु । घोडा चढ्नभन्दा हिँड्न रुचाउँछु तर दुर्भाग्यको कुरा के छ भने मैले त्यसै बेलादेखि घोडाको आँखामा देखिने भावनाको गहिराइ बुझ्न छोडेकीे छु ।

यही कारणले मैले ब्लूको भावना पनि बुझ्न सकिनँ । ब्लू एक्लो थियो । हो, ब्लू फगत एक्लो र दुःखी थियो । मलाई लागेको थिएन कि सुन्दर चउरको पाँच एकड जमिनमा विचरण गर्न पाउँदा ऊ दुःखी हुन्छ भनेर । तर म अचम्मित त्यति बेला भएँ जति बेला मैले मानव र गैरमानव जनावरहरू राम्ररी सम्वाद गर्न सक्दछन् भन्ने कुरा भुलेकी थिएँ ।

सायद हामीलाई बच्चाकालमा जनावरका बीचमा हुर्काइएको भए त्यो कुरा बुझ्न कठिन पर्थेन होला । जुन बेला हामी वयस्क हुन्छाैँ हामी सम्झदैनौँ, तर जनावरले सम्झन्छन् । तिनीहरू पूर्ण जीवहरू हुन्, परिवर्तन हुँदैनन् । आफूलाई व्यक्त गर्नु उनीहरूको प्रकृति हो । आखिर के भन्न चाहन्छन् उनीहरू? उनीहरू जे चाहन्छन् व्यक्त गर्छन् तर सामान्यतयाः बेवास्ता गरिइन्छन् ।

जब ब्लूलाई स्याउहरू दिइसकेर म घर फर्कन्थेँँ - लाग्थ्यो ऊ मलाई हेरिराखेको छ । अरु पनि स्याउ पाइन्छ कि? आजको रमाइलो यतिमात्र हो कि ? मेरो साथीको सानो छोरा शिरक बनाउने सीप सिक्न चाहन्थ्यो । म मेरै ध्याउन्नमा हुन्थेँ । लाग्थ्यो,  हामी आ–आफ्नै सौखका क्षेत्रमा चुपचाप काम गथ्र्यौ ।

हो, दासत्वको बारेमा कथा छुट्टै छ । ती गोरा बच्चाहरू जसलाई काला जातिका मानिसले हुर्काए, सबभन्दा पहिलो माया पनि काला महिलाहरूबाट पाए । तर जब ती बच्चाहरू बाह्र वर्ष जतिका हुन्छन् उनीहरूलाई सिकाइन्छ कि तिमीले म्याम्मी अर्थात् काला जातको सुसारेसँग गहिरो सम्बन्ध नराख्नू । पछि उनीहरू भन्न थाल्छन् “मेरी बुढी म्याम्मीलाई अर्को राम्रो परिवारमा बेचियो ।” “मेरी बूढी म्याम्मी-” खाली ठाउँ भर । धेरै वर्षपछि एउटी गोरी महिलाले भन्नेछिन्, “म यी हप्सीहरूलाई बुझ्नै सक्दिनँ । आखिर तिनीहरू के चाहन्छन्? तिनीहरू हामीहरूभन्दा कति फरक छन् ।”

काला आदिवासीलाई आगन्तुक गोराहरूले जनावरजस्ता ठान्छन् र उनीहरूलाई गरेको प्रशंसा बुझ्दैनन् । तर आप्रवासीले जनावरतुल्य ठानेका यी आदिवासीहरू भने आफूहरूलाई कुटिलतापूर्वक प्रयोग गरिएको जनावर शब्द गाली हो कि प्रशंसा हो भन्नेसम्म पनि बुझ्दैनन् । 

हजारौँ अमेरिकी पुरुषहरू जापानी, कोरियन, फिलिपिनो तथा अन्य अङ्ग्रेजी बोल्न नजान्ने महिलाहरूसँग विवाह गर्छन् र तिनीहरूका श्रीमतीहरूले अङ्ग्रेजी बोल्न नजान्दा सम्म “अत्यन्तै खुसी” भएको अभिव्यक्ति दिन्छन् । तर त्यस बेला सम्ममा उनीहरूको विवाह नै समस्याग्रस्त भैसकेको हुन्छ  । त्यति बेला अमेरिकी पुरुषहरूले तिनै विवाहित तर अङ्ग्रेजी बोल्न जानिनसकेका महिलाहरूका आँखामा हेर्दा देख्छन् त फगत आफ्नै प्रतिबिम्ब ।

म सोच्छु समाज किन युवाहरूप्रति अधीर छ? “तिनीहरू किन यति चर्को आवाजमा सङ्गीत बजाउँछन्?” सायद उनीहरू जन्मनुभन्दा अगाडि उनीहरूका बुवाआमाले नाचेका “प्रताडित” मानिसहरूको सङ्गीतभन्दा बढी सङ्गीत त उनीहरूले अहिले नै सुनिसकेका  छन् — माया र स्वीकृतिको मधुर आवाजको साथ । र छक्क पर्छन् किन तिनीहरूका बुवाआमाहरूले ती सङ्गीत सुन्न सकेनन् !

मलाई थाहा छैन, ब्लू कहिलेदेखि त्यही सुन्दर तर दिक्दारलाग्दो पाँच एकड चउरमा बसिरहेको छ । हामी एकवर्ष अघि यस घरमा आएपश्चात पनि धेरै ठाउँ घुमिसक्याैँ । तर ब्लू त्यहीँको त्यहीँ छ ।

तर, हामी यस घरमा आएको दोस्रो वर्षमा ब्लूको जीवनमा केही घटना घट्यो । एक बिहान, रिबनजस्तो देखिने कुहिरो लागेको चउरमा झ्यालबाट हेर्दा मैले अर्काे एउटा खैरो रङ्गको घोडा त्यही चउरको एक किनारामा देखेँ । ब्लू डराएजस्तो देखिन्थ्यो र धेरै दिनसम्म मैले उसको नजिकमा जाने प्रयास गरिनँ । एक हप्ताका लागि हामी पनि घरबाहिर गयाैँ। जब हामी फक्र्याै, ब्लूले त्यसलाई साथी बनाएछ र सँगसँगै हिँड्ने, दौडने गरिरहेका थिए—यतिसम्म कि ब्लू स्याउको बोटमुनि पहिलेजस्तो निरन्तर आइरहेको पनि थिएन ।

जब उसले नयाँ साथी पायो, उसको आँखामा भिन्न किसिमको हेराइ थियो—घोडा हुनुको भावको, स्वतन्त्रताको र स्वामित्वको । अन्ततोगत्वाः उसकी साथी गर्भवती भई । मलाई लाग्थ्यो, महिनौँदेखि न्याय र शान्तिको घोडाहरू र मेरो बीचमा परस्पर सम्बन्ध थियो । मैले तिनीहरू दुबैलाई स्याउ ख्वाएँ । जब मैले ब्लूको आखाँमा हेरेँ, एकप्रकारको निश्च्छल  “आफ्नोपन” व्याप्त थियो ।

ब्लूको यो खुसी चीरस्थायी भने हुन सकेन । एक दिन सहरबाट फर्केपछि म ब्लूलाई स्याउ दिन गएँ । मैले सोचेँ ऊ कतै पर्खिरहेको होला । मैले रुख हल्लाएँ, रुखबाट तल झरेँ तर उसलाई हलचल गराउन सकिनँ । मैले उसका लागि केही स्याउ लिएर आएँ तर उसले दुःखले आधामात्र खायो र आधालाई जमिनमा नै छोडिदियो । जब मैले थाहा पाएँ उसको खैरो रङ्गको साथी गइरहेको थियो, मैले डराउँदैडराउँदै उसको आँखामा हेरेँ । यदि म दासत्वमा जन्मेको भए र मेरो साथीलाई बेचिएको वा मारिएको भए, मेरा आँखा पनि ब्लूका जस्तै हुन्थे । छिमेकी बच्चाहरूले व्याख्या गरेअनुसार ब्लूको साथीलाई त्यहाँ “राख्दा” उनीहरूबीच क्रिडा भई उनी गर्भवती भइन् (दासत्वको बेला दासहरूलाई मालिकले त्यसै गर्ने गर्थे)। उनीहरूको कार्य सम्पादन भइसकेपछि साथीलाई अन्यत्र कतै बस्ने मालिकले फिर्ता लगे ।

“उनी फिर्ता आउँछिन्?” मैले सोधेँ ।

उनीहरूलाई थाहा थिएन ।

ब्लू बहुलाएको मानिसजस्तै थियो । मेरा लागि ब्लू बहुलाहाजस्तै थियो । ऊ पाँच एकड चौरमा रिसले चूर भएर यता उता दगुर्थ्याे  । उसले सकुञ्जेल बिलौना गर्‍यो । खुरले जमिन खोतल्यो, एउटा मात्र छाँया दिने रुखमा टाउको बेस्मारी रगड्यो । उसले आफ्नो साथी गएको बाटोतर्फ निरन्तर हेरिरह्यो । कहिलेकाहीँ मात्र ऊ स्याउका लागि आँउदा वा मैले उसलाई स्याउ दिँदा ऊ मलाई हेर्थ्याे ।

उसको हेराइ यति टिठलाग्दो, पीडायुक्त र यति “मानवीय” थियो कि जनावरहरू पनि दुःखी हुन्छन् भनेर नजान्ने मानिसहरूलाई सम्झेर म झण्डैले हाँसे (किनकि मलाई रुन दुःख लाग्छ) । म जस्तै दैनिक बिर्सिनेलाई जनावरहरू एक सत्य भन्ने प्रयास गर्छन् — “तिमीहरू हामीहरूलाई जे गर्छौ, तिमीहरूलाई पनि त्यही हुन्छ । हामीहरू तिमीहरूका शिक्षक हौँ जसरी तिमीहरू हाम्रा । हामीहरू एक पाठ हौँ ।” त्यस्ता मानिसहरू पनि छन् जसले जनावरको पनि अधिकार हुन्छ भनेर सोचेका पनि हुँदैनन् ।

कसैलाई त जनावरहरू प्रयोग हुन र दुरुपयोग गरिन चाहन्छन् जसरी साना बच्चाहरू तर्सिइन मन पराउछन् या महिलाहरू प्रताडित हुन र बलात्कृत हुन मन पराउँछन् भनेर सिकाइन्छ । तिनीहरू त्यस्ता मानिसका पनातिहरू हुन् जसलाई सिकाइएको थियो कि “महिलाहरू सोच्न सक्दैनन्” र “काला जातकाहरू अनुभूत गर्न सक्दैनन्” । सबैभन्दा दुःखलाग्दो कुरा त ब्लूका ठूला र खैरा आँखामा एक नयाँ दृश्य थियो—निराशाको दृश्य भन्दा पनि बढी पीडादायी, मानव र जीवनप्रतिको घृणाको दृश्य ।

घृणाको दृश्यले दिएको यो अनौठो अनुभव थियो । यही अनुभवले उसलाई जीवनमा पहिलोपटक हिंस्रक जङ्गली जनावारको हेराइको अनुभूति दियो । यसको अर्थ थियो — उसले थप हिंसाबाट आत्मसुरक्षाका लागि एउटा पर्खाल खडा गर्‍याे जुन सत्यतालाई संसारका सबै स्याउहरूले पनि परिवर्तन गर्न सक्ने छैनन् ।

ब्लू हाम्रो भौगोलिक परिदृश्यको एक सुन्दर अंश रह्यो — झ्यालबाट हेर्दा हरियो घाँसमाथिको सेतो घोडा ज्यादै शान्त देखिन्थ्यो । एकपटक एक जना साथीले बाहिरको मनोरम दृश्य हेर्दै सोधे “सेतो घोडा स्वतन्त्रताको बिम्ब हुनुपर्छ ।” खिन्न भएर मैले सोचेँ, हो जनावरहरू हाम्रा लागि बिम्बमात्र भएका छन् । हामी “सन्तुष्ट” गाईलाइ देखाउँछौँ र कन्टेनरबाट दूध पिउँछौं, “खुसी” कुखुरीका अण्डा र ड्रमस्टिक खान्छौं, विज्ञापित हेम्बर्गर चपाउँछौं, तर ती जनवारका वास्तविक जीवनबारे केही पनि सुन्न वा बुझ्न चाहँदैनौँ ।

एक दिन स्टिक खान बस्दा हामीले सबैका लागि स्वतन्त्रता र न्यायका कुरा गर्‍यौँ । जब मैले पहिलो गाँस लिएँ, मैले सोचेँ म पीडा खाइरहेकी छु ।  मैले तुरुन्तै, खाँदै गरेको कुरा थुकेँ ।  

-एलिस वाकरकाे निबन्ध  ‘एम आई ब्लू’ काे अनुवाद

अनुवादक - राजकुमार बराल अंग्रेजी केन्द्रीय विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उप–प्राध्यापक हुन् । बराल प्राध्यापनका साथै अनुवाद र समालोचनामा पनि सक्रिय रहेका छन् ।