जहाँ भोको पेटले दानापानी मागेको हुन्छ
अन्याय र अत्याचारले जहाँ सीमा नाघेको हुन्छ....
जनगायक जीवन शर्माको यो गीतले भोको पेट र त्यसैमाथि भएको अत्याचारको विरुद्ध बोलेको छ । हिजो काठमाण्डौ महानगर प्रहरीले ठेलामा मकै बेच्ने एक महिलामाथि गरेको ज्यादतीको भिडियो सामाजिक सञ्जालमा हेर्दा मलाई यही गीतको याद आयो । आखिर यो गीत पनि त शासकको विरुद्ध अधिकार खोज्नेहरुको आवाज हो । भोको पेटको आवाज हो ।

आफू पत्रकार भएकाले म सडकसँग साइनो गाँस्न रुचाउँछु । आम मानिसका भोगाइलाई पत्रकारिताका मुद्दा हुन् ठान्छु । भ्याएसम्म उनीहरुका पीडालाई सञ्चार माध्ययममा समेट्ने प्रयास गर्छु । नभ्याए, कविता गजल र फेसबुकमा स्ट्याटस भएर पोखिन्छन् । त्यो भिडियो हेरिरहँदा चारपाँच वर्ष पहिले रिपोर्टिङ गर्दाका केही विस्मृत सम्झनाले मेरो दिमागमा ढ्याङ्ग्रो ठोके । त्यतिबेला रिपोर्टिङका क्रममा मैले देखेका केही दृश्य यस्ता थिए :

दृश्य  १
रत्नपार्कमा ठेलामा पानीपुरी र चटपटे बेचिरहेका सर्लाहीका एकजना । नाम ठ्याक्कै याद भएन । उमेर पचास कटेका । पाँच छोरीका बुवा । तराईमा छोरीको बिहे गर्दा आफ्नो क्षमताभन्दा बढी दाइजो दिनुपर्ने समस्या । उनले बताएअनुसार एक छोरीको बिहेमा कम्तीमा पाँच लाख रुपैयाँ खर्च लागेको । तीन छोरीको बिहे गर्दा १५ लाख रुपैयाँ सकियो । यो सबै पैसाको जोरजाम उनले काठमाण्डौमै पानीपुरी र चटपटे बेचेर गरेका ।

उनी भन्दै थिए, ‘के गर्ने हजुर, अझै दुई जना छोरी छन्, उनीहरुको बिहे भइदियो भने त म घर फर्किन्छु ।’

दृश्य  २
रातको ११ बजे । गोङ्गबु नजिक बीजी मल अगाडि थर्मसमा बोकेर चिया बेच्दै गरेका दार्चुलाका एक युवक । उनको पनि नाम याद भएन । काठमाण्डौमा आउनुको कारण – कोरियन भाषाको तयारी गर्ने । कोठा भाडा तिर्ने पैसा नभएपछि घरबेटीले निकालिदिए । त्यसपछि दिनमा भाइ नाता पर्ने एक जनाको कोठामा गएर आराम गर्ने र रातभरि बसपार्क, गोंगबुमा चिया बेच्ने गर्न थाले । 

‘यसरी काम गरेर कमाएको पैसाले कोरियन भाषा परीक्षाको तयारी गर्दै छु’, उनले भनेका थिए ।

दृश्य  ३
ललितपुरकी सीता तामाङ । देशले मुहार फेर्छ भनेर वि.स. २०६२/६३ काे जनआन्दाेलनमा भोकप्यासै होमिएकी एक विद्रोही महिला । काठमाण्डौ त अमेरिका जस्तै होला र छोराछोरीलाई राम्रो शिक्षा दिन सकिएला, सरकारले सित्तैमा पढाइदेला भन्ने आशा पालेकी एक आमा । तर देशमा जस्तो परिवर्तन आयो भने पनि आफ्ना दुःख ज्युँ का त्युँ रहेपछि सडकछेउमा मकै पोलेर बेच्दै गुजरा गरिरहेकी एक विवश नारी ।

उनको गुनासो थियो,–‘सरकारले त सबैलाई रोजगारी दिने, कसैले गरिब नि हुन नपर्ने भनेको थियो, ख्वै त अहिले त्यस्तो भएको ?’

काठमाण्डौ महानगर प्रहरीले ठेलामा मकै बेच्नेमाथि हिजो गरेको व्यवहारले मलाई फेरि उनै सीता तामाङको यादलाई पुनर्ताजगी गरायो । सोचेँ, उनले सडकछेउमा मकै पोल्न नपाए, छोराछोरीको पढाइ खर्च कसरी जुटाउँछिन् होला ? 

त्यही यादको भेलमा दार्चुलाका ती युवा पनि फन्को मार्दै आए र भने – ‘मैले यसरी नै चिया बेचेर कोरिया गएँ नि !’ मेरो मानसपटलमा उनको आवाज गुञ्जेजस्तै साँच्चिकै उनी कोरिया गए होलान् या नहोलान् मैले पछि भेटेको छैन । तर उनले पनि चिया बेच्न नपाएको भए कोरियन भाषा तयारी गर्ने सपनालाई वाग्मतीमा सेलाएर लुरुलुरु घर फर्किन्थे होला । 

अनि पानीपुरी चटपटे बेचेर तीन जना छोरीको बिहे गरेका ती पुरुषको पनि याद आयो । सोचेँ, –‘बाँकी दुई छोरीहरुको बिहे भयो होला कि नाइँ, उनी घर फर्के होलान् कि नाइँ ?’ 

यी तीन जना प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । जो सडकलाई नै सहारा ठान्न बाध्य छन् । सडकमै सपना बुन्छन् । सडकबाटै घरपरिवारको गर्जो टार्छन् । काम गरेर खान्छन् तर हात फैलाएर माग्दैनन् । यस्ता हजारौँ पात्र छन्, जो काठमाण्डौ मात्र होइन देशका विभिन्न सहरमा फुटपाथमा जीवन धान्ने इलम गरिरहेका छन् । धुलो–धुवाँ, घाम–पानी नभनेर थोरै कमाइको लागि धेरै जोखिम मोलेर, डर त्रास सहेर बिहान बेलुकीको छाक टारीरहेका छन् । दुर्व्यवहारका साथ उनीहरुको गाँस खोस्ने महानगरको कदमलाई म निरंकुशताको पर्याय ठान्छु ।

सडकबाटै प्रजातन्त्र आएको हो । राजतन्त्र सडककै आन्दोलनले ढल्यो । सडकबाटै लोकतन्त्रको विजारोपण भयो । देशका ऐतिहासिक परिवर्तनहरुको साक्षी सडक नै हो । सम्पन्न र पुगेकाहरुले सडकमा ठेला थापेर बस्दैनन् । चियाको थर्मस र मकैका घोगा बोकेर फुटपाथ ओगट्दैनन् । सडकमा बास हुने भनेको भोका पेटहरुको हो । अभावहरुको हो । दमनले पिल्सिएकाहरुको हो । बेरोजगारहरुको हो । विद्रोहीहरुको हो । त्यसैले उनीहरुलाई व्यवस्थित ढंगले पुनर्स्थापन गर्नुको साटो हस्तक्षेप गर्नु, निरंकुश व्यवहार देखाउनु कानुनी राज्य र सुशासनको दायरामा पर्दैन भन्ने मलाई लाग्छ । 

मैले माथि नै भनेँ । म पत्रकार । आम मानिसका समस्यालाई पत्रिकारिताका मुद्दा बनाउँछु । तर यसो भनिरहँदा म राज्यप्रति गैर जिम्मेवार हुन मिल्दैन । राज्यको नीति नियम र कानुनको दायरामा रहेर आम मानिसले चल्नुपर्छ भन्ने मान्यता मेरो पनि हो । सडक छेउका ठेला, साँघुरा फुटपाथमा थापेका नाङ्ला पसल छलेर हिँड्नुपर्दा मलाई पनि कम्ता सास्ती हुँदैन । मलाई पनि रिस उठ्छ । तर जब त्यही नाङ्लो पसल र ठेलाको कमाइले कसैले आफ्नो परिवार चलाइरहेको छ भन्ने मैले बोध गर्छुँ, मेरो रिस मत्थर भएर जान्छ । जब म आफै बेरोजगार र अभावले थिचिएँ भने के गर्ने भन्ने कल्पना गर्छुँ, अनायासै मेरा नजर फुटपाथ वा चोक गल्लीका ठेला भएतिर दौडिन्छन् ।

सरकारले न कसैलाई बेरोजगार भत्ता दिएको छ, न त पर्याप्त रोजगारी नै सिर्जना गरेको छ । धेरै नेपालीको कमाइ गर्ने सजिलो विकल्प भनेको वैदेशिक रोजगारी र फुटपाथको व्यवसाय न हो । त्यही पनि सोचेजस्तो सजिलो त कहाँ छ र । वैदेशिक रोजगारीमा ठगिनेहरु र फुटपाथबाटै ठेलागाडा जफत हुनेहरुका पीडा उस्तै लाग्छन् मलाई । मैले यी दुवैले झारेका आँसु देखेको छु ।

अहिलेसम्म त सडकमा जीवन धान्नेहरुका कुरा भए, अब सरसफाइका कुरा गरौँ । खासमा महानगरको अहिलेको हस्तक्षेपको कारण भनेकै सरसफाइको मुद्दा हो । यो भन्दा पहिले सहरलाई सफा, सुन्दर र व्यवस्थित बनाउन भनेर ठेलागाडालाई बेलाबेला हटाउने गरेको भए पनि अहिलेको मुद्दा सहरलाई व्यवस्थित बनाउनुकाे साथै हैजा नियन्त्रणमा पनि केन्द्रित छ । फोहोर पानी तथा खुला खानेकुराले  हैजा फैलिने जोखिम देखेपछि महानगरले सडकमा खुला रुपमा खानेकुरा बेच्न नपाइने घोषणा गर्यो । सडकमा खुला राखेका खानेकुरा हटाउने आदेश पाएका महानगर प्रहरीले आफ्नो पुरानौ रुप देखाए । मकैलाई सडकमा असरल्ल फालेर ठेलालाई गाडीमा लादे ।

के यसरी मात्रै हैजा नियन्त्रण हुन्छ ? के सबै पानीपुरी बेच्नेहरुले फोहोर पानीको प्रयोग गर्छन् ? सटरभित्र खोलेका होटल भए पनि धुलो उड्ने ठाउँमा नढाकेरै खानेकुराका डिस्प्ले गरेका हुन्छन् । के उनीहरुले स्वास्थ्य मापदण्ड अपनाएका छन् त ? राम्रोसँग नधोएका प्लेटमा खाजा पस्किन्छन् कतिपय होटलमा । बासी खाना पस्केका एक/दुई ठाउँमा होटल सञ्चालकसँग म आफै पनि बाझिएको छु । के उनीहरुका यस्ता लापरबाहीले हैजा नफैलिने हो ? यसमा कमजोरी कसको ? के उनीहरुमाथि पनि निगरानी गर्नु सरकारको दायित्व होइन ? सरकारको ध्यान किन त्यता जाँदैन ? किन फुटपाथमा व्यवसाय गरिरहेकाहरु मात्रै निसानामा पर्छन् ? यस्ता घटना देख्दा लाग्छ, यहाँ सजाय मात्र छ, उपाय छैन ।

हिजै राति म गोंगबु चोकको एक रेस्टुरेन्टमा साथीसँग गफिएर १० बजेतिर आफ्नो कोठा जाँदै थिएँ । अलि अगाडि बिजी मलनिर प्रहरीको भ्यान नजिक ८/१० जना घेरिएका थिए । तीमध्ये दुईजना महिला प्रहरीसँग भनाभन गर्दै थिए । प्रहरीले उनीहरुका चियाका थर्मस खोसेर गाडीभित्र राखेका रहेछन् । त्यही माग्न उनीहरु विन्ती गर्दै थिए । तर प्रहरीले फिर्ता दिएन । म त्यहाँ नजिक पुग्नसम्म प्रहरीको भ्यान हुँइकियो । ती दुई महिला स्तब्ध थिए । मैले पनि गएर उनीहरुसँग कुरा गर्न सकिनँ । बस् उनीहरुको पीडाको नमिठो स्वाद लिएर मन भारी बनाउँदै कोठातिर लागेँ । राति अबेरसम्म मैले यही कुरा कल्पेँ र यत्ति भए पनि लेख्नुपर्छ भन्ने अठोट गरेँ ।

मैले लेख्ने अठोट गरेजस्तै, ती ठेलागाडा खोसिएकाहरुले के अठोट गरे होलान् ? चियाको थर्मस खोसिएकाहरुले के अठोट गरे होलान् ? तिनीहरु नै हुन्, जसले पुराना दलबाट आजित भएर महानगरमा नयाँ नेतृत्व खोजेका । आ–आफ्नो ठाउँमा नयाँ नेतृत्व खोजेका ।

हिजाे आफैले जिताएर पठाएका जनप्रतिनिधिका आज यस्ता कार्यशैली देख्दा साँच्चै के अठोट गर्छन् होला उनीहरु ? यसरी दानापानी मागीरहेका भोका पेटमाथि अन्याय र अत्याचार भए के हुन्छ ? फेरि पनि जनगायक जीवन शर्माको गीतमा भनेझैँ हुन्छ : ‘...त्यहाँ फुट्छ ज्वालामुखी !’

‘सडकछेउमा काम गर्न देउ, नत्र छोराछोरी भोकभोकै मर्छन्’

---