नेपालमा सन् २०२१ को मार्च महिनामा जब धेरै क्षेत्रमा वनजङ्गलमा आगलागी भएपछि हामीले अध्ययन सुरु गरेका थियौँ । त्यस बेला काठमाण्डौमा वायु प्रदुषण बढेर आँखा पोल्न थालेकोले सरकारले विद्यालयसमेत बन्द गरेको थियो । त्यस्तो कहिले पनि नभएकोले यसको तथ्याङ्क खोज्न थालियो । तर, नेपालमा भने तथ्याङ्क थिएन । यसकारण सेटलाइट डेटा खोज्दा मोदिस र भियर्स भन्ने दुई वटा भेटिए । मोदिसमा सन् २००२ देखिको तथ्याङ्क थियो । त्यसमा हेर्दा सन् २०२१ मा सबैभन्दा धेरै आगलागीको घटना भएको रहेछ ।

त्यसपछि अध्ययन सुरु भयो । अनि आगलागी के कारणले भएको रहेछ भनेर खोज्ने क्रममा पानी कतिको परेको रहेछ भनेर हेरियो । पानी नपर्नु मात्रै कारण होइन आगलागीको तर, पानी नपर्दा तापक्रम बढेर सुक्खा भएका कारण ड्राउट इन्डेक्सको अध्ययन गरियो । आगलागी र ड्राउट इन्डेक्सको अध्ययन गर्दा यी दुई वटाको सम्बन्ध एकदमै राम्रो आयो ।

हुनत अरु देशमा पनि आगलागी हुन्छ । तर, त्यहाँको आगलागीमा सुक्खा मौसम मात्र कारण नभएर अरु कारण पनि हुन्छ । नेपालमा भने सुक्खा मौसम नै कारण भएको देखियो । यो महिना सुक्खा हुँदा आगलागीको घटना बढ्ने कुरा त ठिकै हो अघिल्लो महिनाको सुक्खा मौसमले पछिल्लो महिनाको आगलागीलाई के असर गर्छ भनेर अध्ययन गर्दा त्यो पनि राम्रो देखियो । पछिल्लो महिनाको आगलागीको कारण यही महिनामा थाहा हुने रहेछ भनेपछि हामीले एउटा तथ्याङ्कीय मोडल विकास गर्‍यौँ । यो मोडेलले पछिल्लो महिनामा हुने आगलागी अघिल्लो महिनाको सुक्खा हेरेर आगलागीको जोखिम थाहा हुने भयो ।

पहिले हामीले समग्र नेपालको अध्ययन गर्‍यौँ । तर, सबै क्षेत्रमा त आगलागी हुँदैन त्यसैले अहिले हामीले जोखिममा रहेका क्षेत्र छुट्याएर अध्ययन गरिररहेका छौँ । काठमाण्डौ तथा तराई जहाँ जङ्गल कम छ त्यसको एउटा क्षेत्र र तराईको पनि चुरेलाई एउटा क्षेत्र, पहाडी क्षेत्र अनि हिमाली क्षेत्र सबैलाई छुट्याएर अध्ययन गर्न र अर्को महिना आगलागीको जोखिम कति छ भनेर हेर्न भने सक्छौँ ।

सन् २००२ देखिको अध्ययन गर्दै जाँदा सबैभन्दा धेरै आगलागी सन् २०२१ तथा त्यसपछि सन् २०१६ तथा २००९ मा सबैभन्दा धेरै आगलागी भएका वर्षहरु देखियो । पछिल्लो दश वर्षमा ठूला आगलागीहरु भएका रहेछन् । आगलागीका घटनाहरु बढेको हो वा घटेको भनेर हेर्नलाई जलवायु परिवर्तनमा तुलना गर्न तीस वर्षको तथ्याङ्क चाहिन्छ । तर, हामीसँग बीस वर्षको मात्र तथ्याङ्क भएको हुनाले अहिले बढेको वा घटेको भन्न सकिन्न । बीस वर्षको तथ्याङ्क तुलना गर्दा पनि पछिल्लो दश वर्षमा सबैभन्दा तातो र सुक्खा भयो भन्न सकिन्छ ।

सबैभन्दा बढी आगलागी भएको क्षेत्र मनाङ

हामीले निकालेको नक्सामा कुन क्षेत्रमा बढी आगलागी भएको छ भनेर निकालेका छौँ । सुक्खा भए पनि नभए पनि वर्षैपिच्छे आगलागीको घटना त भइरहन्छ । तर, औसत भन्दा दश गुना बढी क्षेत्र पनि छ । सबैभन्दा बढी आगलागी भएको क्षेत्र भनेको मनाङ क्षेत्र हो । मनाङ क्षेत्रमा एक ठाउँमा लागेको आगो चार महिनासम्म पनि निभेको थिएन । अर्को भनेको चितवन, बारा, निजगढ क्षेत्रमा पनि पछिल्लो समय आगलगीको घटना निकै बढी भएको छ । र अर्को भनेको पश्चिम नेपालको कैलाली क्षेत्र ।

संसारमा कुनै पनि प्राकृतिक प्रकोप तथा दैवीप्रकोप सधैँ पक्कै पनि आउँदैन । हामीकहाँ २०७२ सालमा गएको भूकम्प धेरै वर्षपछि गएको हो । अब यसलाई हेरेर भूकम्प त सत्तरी/असी वर्षमा जाँदो रहेछ भनेर सुरक्षाको व्यवस्था गर्ने कि नगर्ने । जङ्गलमा जब आगलागी हुन्छ त्यसपछि हावा एकदमै प्रदुषित हुन्छ । आगलागीबाट निस्कने धुवाँबाट निस्कने खरानी जसलाई ब्ल्याक कार्बन भन्ने गरिन्छ त्यो हिमालसम्म पुगेको अध्ययनमा पाइएको छ । र, त्यो खरानी हिउँमा पुगेपछि हिउँ चाँडो चाँडो पग्लने हुन्छ । त्यसो हुँदा हाम्रो पानीको मुहान पनि चाँडो चाँडो सकिने भयो । आगलागीबाट हामीलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष नोक्सानी हुने हुँदा त्यसलाई पूर्वानुमान गरेर सकिनेसम्म रोकथाम गर्ने कोसिस गर्नुपर्छ । पूरै रोकथाम गर्न नसकिए पनि न्यूनीकरण गर्न पनि पूर्वानुमान गर्नुपर्ने हुन्छ ।

डढेलो सापेक्षिक कुरा हो । संसारमै हेर्दा हाम्रोमा बढी अनि अन्यत्र देशमा कम भन्ने हुँदैन । काठमाण्डौ एक हजार ५ सय मिलिमिटर पानी पर्छ तर पनि हामी पानीको अभावमा बाँची रहेका छौँ । संसारमा यस्ता देशहरु पनि छन् जहाँ दुई सय मिलिमिटर पानी पर्छ त्यहाँ पनि पानीका स्रोतहरु राम्रै छन् र पुग्दो छ । यसकारण बढी, घटी भनेर हामीले अरु देशसँग दाँज्न मिल्दैन । तर, हाम्रै देशमा हिजो के थियो र अहिले के छ भनेर हेर्दा हामी जोखिममा छौँ भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ ।

अहिले संसारभर जलवायु परिवर्तनको कुरा आइरहेको छ । जलवायु परिवर्तनले नै यो आगलागी बढाएको हो कि के हो भन्ने एउटा अध्ययन पनि गरेका छौँ । त्यसमा जलवायु परिवर्तनले नै सुक्खा मौसम बढेको भन्ने अध्ययनले देखाएको छ । जलवायु परिवर्तनले भविष्यमा नेपालमा धेरै पानी पर्छ भन्ने कुरा पनि अध्ययनमा देखिएको छ । विस्तृत अध्ययन गर्दा बर्खामा पर्ने पानी बढ्ने तथा हिउँदमा पर्ने पानी घट्ने देखियो । हिउँदमा थोरै पानी पर्छ । तर, पनि त्यो पानीको धेरै महत्व छ । त्यो पानी पनि घट्ने भएपछि डढेलोको समस्या झनै बढ्ने देखियो । जलवायु परिवर्तनको तथ्याङ्कलाई हेर्दा हाम्रोमा हुने आगलागीको सङ्ख्या बढ्ने देखिन्छ । यसकारण पनि अहिले नै हामीले रोकथामका उपाय अपनाउनु पर्ने जरुरी छ ।

तापक्रम वृद्धिले डढेलो

जलवायु परिवर्तनको मुख्य असर भनेको तापक्रम वृद्धि नै हो । जति तापक्रम वृद्धि भयो त्यति नै डढेलो लाग्ने सम्भावना बढी हुने देखिन्छ । जलवायु परिवर्तनले सुक्खा तथा तापक्रम वृद्धि हुने हुँदा डढेलो लाग्ने भयो । रुखहरुलाई पनि जति पानी चाहिने हो त्यति नभएपछि झन सुक्खा हुने भए त्यसकारणले पनि डढेलोको सम्भावना बढी हुने भयो । हिउँद महिनामा सुक्खा हुने हुँदा हिउँदे बालीलाई त असर गर्ने नै भयो । यसको समग्र असर भनेको सुक्खा नै देखियो ।

यस वर्ष हामीले जाडो कम महसुस गर्‍यौँ । तर, यस वर्षलाई मात्र हेरेर यो जलवायु परिवर्तनको असर हो भनेर भन्न सकिन्न । तर, जलवायु परिवर्तनको असर भने विस्तारै विस्तारै बढ्दै गएको छ । हामीले सन् २०१९ को हिउँदलाई हेर्ने हो भने त्यो बेला पर्नुपर्ने भन्दा बढी पानी परेको छ । सन् २०२० मा ठिकै पानी पर्‍यो । २०२१ मा पर्दै परेन । २०२२ मा ठिकै पानी पर्‍यो । तर, अहिले २०२३ मा पानी परेन । पहिले पनि एक वर्ष पानी नपर्ने अनि अर्को वर्ष पानी पर्ने भने हुन्थ्यो । अहिले भने यो क्रम चाँडो, चाँडो देखियो । जसलाई वर्षैपिच्छे हुने फेरबदल (इन्टर एनुअल भेरिबिलिटी) भनिन्छ । अर्को तापक्रम वृद्धि भइरहेको छ यो पक्कै पनि जलवायु परिवर्तनको कारण हो । यी दुवै चिजलाई हेर्दा भने जलवायु परिवर्तनको असर भन्न सकिन्छ । तर, यस वर्षलाई मात्र हेरेर भने जलवायु परिवर्तनको असर भन्न सकिन्न ।

सुक्खाको कुरा गर्दा सन् १९८५ मा एउटा अनि ९० को दशकमा एउटा देखिन्छ । त्यसपछि सन् २००० तथा २००१ म पनि सुक्खा देखिन्छ । पहिले दुई/तीन वटा देखिन्थ्यो भने अहिलेको एक दशकमा भने चार/पाँच वटा देखिन्छ । यसले विगतमा भन्दा अहिले सुक्खा बढेको देखिन्छ । एक वर्ष सुक्खा भएर अरु वर्ष सुक्खा नभइ पानी पर्दा जमिनमा पानीको मात्रा पर्याप्त हुन्छ धेरै सुक्खा हुन पाउँदैन । तर लगातार जसो सुक्खा भयो भने जमिन तथा रुख विरुवाले जति पानी पाउनु पर्ने हो त्यो नपाएपछि कृषि क्षेत्र, पानीको मुहान तथा डढेलोको क्षेत्रमा पनि जोखिम बढ्दै जान्छ ।

एक वर्ष सुक्खा भयो र अर्को वर्ष सुक्खा भएन र पानी पर्‍यो भने त्यो वर्ष तुरुन्तै जोखिम बढेन । तर, त्यो वर्ष ठिक्क पानी पर्‍यो र अर्को वर्ष सुक्खा भयो भने त्यसपछिको वर्ष हुने सुक्खालाई अघिल्लो वर्षको सुक्खाले असर गर्छ । उति नै सुक्खा हुँदा पनि त्यो वर्ष भने आगलागीको जोखिम बढ्न जान्छ।

हामीकहाँ आगलागीको लागि सबैभन्दा जोखिमपूर्ण महिना भनेर अंग्रेजी महिना मार्च, अप्रिल तथा मे तीन महिनालाई लिइन्छ । त्यो भनेको फागुन १५ देखि जेठ १५ को समयलाई आगलागीका हिसाबले सबैभन्दा जोखिमपूर्ण महिनाको रुपमा लिइन्छ । यसमा पनि चैत १५ देखि वैशाख १५ मा आगलागीको सबैभन्दा जोखिम रहन्छ ।

तर, सन् २०२१ को कुरा गर्दा नोभेम्बरदेखि अर्थात् मङ्सिर, पुसदेखि नै हिमाली क्षेत्रमा आगलागी सुरु भएको देखिन्छ । सामान्यतया मङ्सिर, पुसमा आगलागी सुरु हुँदैन । तर, जलवायु परिवर्तनका कारण भएको सुक्खाले अहिले पनि त्यस्तै नै देखिएको छ । यदि यही रुपमा सुक्खा बढ्दै गयो र तापक्रम वृद्धि हुँदै गयो भने चैत वैशाखलाई मात्र नभएर हामीले मङ्सिर, पुसलाई पनि आगलागीको जोखिमको महिनाको रुपमा लिनुपर्ने हुन्छ । अहिले केही पानी परे पनि अब आउने दुई महिना आगलागीका दृष्टिकोणले एकदमै जोखिमपूर्ण महिना हो ।

रुख काट्नै हुँदैन भन्ने सोच

आगलागीको कारण एउटा सुक्खा मौसम भए पनि त्यसको लागि इन्धन त केही न केही चाहियो नै । हामीले जल तथा मौसम विज्ञानमा एमएससी अध्ययन गर्ने विद्यार्थीलाई लिएर सुनकोशी गाउँपालिकामा गएर एउटा अध्ययन र छलफल गर्ने अवसर मिलेको थियो । छलफलमा वनका अधिकृत तथा वडाध्यक्ष पनि समावेश हुनुहुन्थ्यो । त्यसमा के देखियो भने जङ्गलमा रुख काट्नै हुँदैन भन्ने सोच भयो जस्ले रुख ढल्यो, सुक्यो तर त्यसलाई काट्ने, हटाउने काम गरिएन । र आगलागीको जोखिम बढ्यो ।

अर्को भनेको पहिले जङ्गलमा गएर पतकर सोहोरेर ल्याउने चलन थियो । जस्ले गर्दा भुईँ सफा हुन्थ्यो र त्यसले पनि आगलागीको जोखिम कम गथ्र्यो । र, आगलागी भइहाले पनि फैलने खतरा कम हुन्थ्यो । तर, अहिले पत्कर सोहोरेर ल्याउने चलन पनि छैन । किनकि धेरैले अहिले गाईवस्तु पाल्न नै छोडिसकेका छन् । त्यसकारण सुक्खा मौसम अगाडि नै ती पत्करहरु उठाएर त्यसलाई बाहिर ल्याएर सुरक्षितरुपमा आगो लगाउने वा मल बनाउने के हो त्यो गर्नुपर्ने हुन्छ ।

नेपालमा भने आगलागीको कारण के हो भन्ने खास थाहा हुँदैन । विदेशमा हो भने कारण थाहा हुन्छ । अमेरिकाको क्यालिफोर्निया तथा ओरेगन क्षेत्रमा २०/२५ प्रतिशत आगलागी प्राकृतिक कारणले हुने गर्छ । त्यो भनेको त्यहाँ तातो र सुक्खा हावा आउँछ । त्यो बेला दुई वटा रुख जुद्धा आगो निस्कन्छ र आगलागी हुन्छ । अर्को भनेको चट्याङ पर्दा जुन बिजुली चम्कन्छ त्यसले पनि आगलागी हुन्छ । नेपालमा भने त्यस्तो हावा नै आउँदैन । र चट्याङका कारण खासै आगलागी हुँदैन । धेरै सुक्खा भएर तातो हावा चलेर अनि दुई वटा रुख जुधेर आगलागी हुँदैन ।

नेपालमा भने जानेर वा नजानेर मानवीय कारणले डढेलो लाग्ने गरेको छ । यसमा अब मानिसका कारण आगो लाग्ने भएपछि सुक्खा र डढेलोको के सम्बन्ध रह्यो त भन्ने कुरा आउँछ । अरु बेलामा भने आगलागी भइहालेमा पनि खासै फैलँदैन भने सुक्खा मौसममा आगलागी भयो भने त्यो फैलन्छ र त्यसले भयानक रुप लिन्छ । आगलागी मानवीय कारणले भए पनि सुक्खा बढी भएको बेला त्यो फैलिएर कसैले नियन्त्रण गर्न सक्दैन । सुक्खा मौसम छैन भने धेरै फैलँदैन र मान्छे आफैँले पनि अलिकति पानी वा माटो हालेर पनि निभाउन सक्छ । 

हिमाली क्षेत्रको आगलागी जोखिमपूर्ण

अहिले साढे चार महिनामा एक पटक त्यो पनि थोरै पानी पर्‍यो । ठाउँ हेरी दुई, पाँच, दश, बाह्र मिलिमिटर पानी परेको छ । सुक्खा हट्नका लागि त्यो पर्याप्न पानी होइन । त्यसकारण पनि यहाँ आगलागीको जोखिम एकदमै धेरै छ । हामीले मौसम छुट्याउँदा डिसेम्बर, जनवरी र फेब्रुअरीलाई जाडो महिना भन्छौँ । मार्च लागेपछि हामी प्रि–मनसुन भन्छौँ । प्रि–मनसुनको मौसमको भविष्यवाणी हेर्दा मार्च महिना सुक्खा नै हुने देखिन्छ । पानी केही पर्ला तर, जति पर्नुपर्ने हो त्यति पर्दैन । त्यसकारण आगलागीको जोखिम अहिले पनि धेरै नै छ । एक वर्षमा जति पानी पर्छ त्यसको ८० प्रतिशत पानी मनसुनको चार महिनामा पर्छ । बाँकी २० प्रतिशत अरु आठ महिनामा पर्छ । अरु २० प्रतिशत पानीमा प्रि–मनसुनमा मनसुनअघि सबैभन्दा धेरै पानी पर्छ ।

हिमाली क्षेत्रमा आगलागी हुँदा के भयो र त्यहाँ न जङ्गल छ, न मानिसको त्यस्तो धेरै बसोबास छ न त वस्तुभाउ नै हुन्छन् भन्ने हुन्छ । हामीकहाँ हिमाली क्षेत्रमा हुने आगलागीको विषयमा त्यस्तो धेरै अध्ययन भएको छैन । तर, भू–उपग्रहको तस्विर हेर्दा हिउँको नजिकै आगलागी भएको देखिन्छ । त्यसकारण जोखिम बढेको भनेर भन्न सकिन्छ ।

हिमाली क्षेत्रमा आगलागी हुँदा आगोका कारण निस्कने खरानी हिउँमा गएर बस्छ र त्यसले हिउँ पग्लिन पुग्छ जुन सबैभन्दा नोक्सानीको कुरा हो । हाम्रो हिमाल भनेको त पानीको स्रोत तथा पानीको संरक्षित क्षेत्र हो । त्यो विस्तारै पग्लिनु पर्नेमा छिटो छिटो पग्लियो भने पानीको स्रोत पनि घट्दै जान्छ । हिमाली क्षेत्रमा लागेको आगोको बारेमा अहिले नै यसै भन्न सकिँदैन । त्यहाँ प्राकृतिकरुपमा आगलागी भएको होइन । त्यहाँ गएर कोही मानिसले नै आगो लगाउनु पर्छ त्यसका लागि । र, सेटेलाइटबाट देखिने आगो भनेको सानो आगो पनि होइन । त्यसकारण अब आगलागी कस्ले किन गर्‍यो भन्ने बारेमा भने अध्ययन नै गर्नुपर्छ ।

आगलागीबाट जोगिनका लागि मुख्यतः हामीले मौसमको भविष्यवाणी गरेजस्तै एक महिना अगाडि नै आगलागीको बारेमा पनि भविष्यवाणी गर्न सकिन्छ । हामीले अहिलेसम्म त्यो गरेका छैनौँ । तर, अब गर्नुपर्‍यो । आवश्यक परे एक हप्ताको भविष्यवाणी पनि गर्न सकिन्छ । यो प्रत्यक्ष मानवीय सरोकारको कुरा भएकोले नेपाल सरकार तथा अन्य निकायहरुले पनि यसमा सहयोग गर्नुपर्‍यो । आगलागीको जोखिम बढी छ भनेपछि सामुदायिक वनका सरोकारवालाहरुले वनमा होर्डिङ बोर्ड वा प्लेकार्ड वा अन्य सूचना दिने सामग्रीमार्फत सचेत गराउनु पर्छ । अझ स्कुलका विद्यार्थीलाई पनि यस बारेमा जानकारी दिन सकियो भने प्रभावकारी हुने देखिन्छ ।

(त्रिभुवन विश्वविद्यालयको जल तथा मौसम केन्द्रीय विभागका सहप्राध्यापक तथा मौसमविद पोखरेलसँग गरिएको कुराकानीमा आधारित)